در دل دشت‌های تشنه‌ی خوزستان، هزاران خانواده سال‌هاست با دستان پینه‌بسته‌ی خود، دانه‌های برنج عنبربو را در خاکی می‌کارند که تنها منبع ارتزاق و امیدشان است. برای برنج‌کاران این استان، کشت برنج نه صرفاً یک فعالیت اقتصادی، که راه زیستن است؛ میراثی فرهنگی و معیشتی که نسل‌به‌نسل در خوزستان جریان دارد. برنج عنبر، از سال‌ها پیش، از محدوده‌ی سفره‌ی مردم این استان فراتر رفته و به یکی از محبوب‌ترین و اصیل‌ترین برنج‌های ایرانی بدل شده است.

اما تصمیمات شتاب‌زده و غیرکارشناسی در سال‌های اخیر برای منع کشت برنج در خوزستان، ریشه‌ی این معیشت را نشانه گرفته است؛ تصمیمی که به‌گفته‌ی کارشناسان نه‌تنها بحران کم‌آبی را حل نکرده، بلکه بیکاری، حاشیه‌نشینی، مهاجرت روستاییان و نارضایتی اجتماعی را در پی داشته است. این بحران، در پس‌زمینه‌ی خشکسالی بی‌سابقه‌ی شصت‌سال گذشته، به نقطه‌ی هشدار رسیده است.

کاهش سطح زیرکشت؛ زنگ خطری برای معیشت و امنیت اجتماعی

در سال ۱۴۰۳ سطح زیرکشت برنج در خوزستان ۱۶۱ هزار هکتار بود، اما امسال این رقم به حدود ۹۰ هزار هکتار کاهش یافته است. این یعنی ۷۰ هزار هکتار کاهش سطح زیرکشت و به‌دنبال آن، بیکاری حدود ۷۰ هزار خانوار کشاورز. کاهش ناگهانی کشت، تنها معیشت این خانواده‌ها را تهدید نمی‌کند؛ بلکه به مهاجرت روستاییان به حاشیه شهرها و افزایش جمعیت حاشیه‌نشین منجر می‌شود. این جمعیت جدید، به دلیل فقدان درآمد پایدار و دسترسی محدود به خدمات اجتماعی، فشارهای جدی بر امنیت اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی استان وارد می‌کند. به بیان دیگر، حذف یکباره کشت برنج، نه تنها معیشت کشاورزان بلکه ثبات اجتماعی و امنیت عمومی را نیز هدف قرار می‌دهد.

هشدار رئیس انجمن برنج خوزستان

سواری تأکید کرد که کشت برنج در خوزستان ماهیت معیشتی دارد و نمی‌توان آن را با رویکردی دستوری حذف کرد:

«در تابستان سوزان خوزستان، کشاورز جوانی که در زمین خود برنج می‌کارد، نه به سود، بلکه برای بقا تلاش می‌کند. این کار پرمشقت، برای بسیاری از خانواده‌ها تنها راه ماندن است. ممنوع‌کردن این کشت، یعنی حذف تنها فرصت اشتغال غیردولتی در بسیاری از مناطق استان.»

او با انتقاد از نبود ارتباط میان دستگاه‌های اجرایی و تشکل‌های کشاورزی گفت:«هیچ‌یک از مسئولان سازمان‌های جهاد کشاورزی یا آب و برق حاضر به گفت‌وگو و تعامل با انجمن‌های مردمی نیستند. تصمیمات پشت درهای بسته گرفته می‌شود، بدون آنکه واقعیت‌های میدانی یا پیامدهای انسانی آن در نظر گرفته شود.»

بی‌برنامگی مدیریتی؛ از بحران آب تا فروپاشی معیشت

منع ناگهانی کشت برنج در خوزستان تنها یک تصمیم کشاورزی نیست؛ بازتابی از بی‌برنامگی مزمن در نظام مدیریت منابع آب است. سال‌هاست که مدیران سازمان‌های آب و برق و جهاد کشاورزی، بدون برنامه‌ مدون و شفاف، حقابه‌ی کشاورزان را تعیین می‌کنند. در حالی‌که در شرایط خشکسالی و ترسالی، سیاست‌ها باید متفاوت و علمی باشد، اما واقعیت این است که هیچ الگوی ثابتی وجود ندارد و کشاورزان در بلاتکلیفی مطلق به سر می‌برند.

منع یکباره‌ی کشت، نه راه‌حل که نشانه‌ی ناتوانی در برنامه‌ریزی است. چنین تصمیمی، عملاً نابودی تدریجی معیشت روستاییان را رقم می‌زند؛ نابودی‌ای که بهای آن را تنها کشاورزان با از هم‌گسیختگی خانواده‌ها و حاشیه‌نشینی اجباری نمی‌پردازند، بلکه کل استان و کشور زیان‌ می‌بینند. خوزستان با حذف تدریجی برنج عنبر، یکی از اصیل‌ترین برندهای غذایی خود را از دست می‌دهد و ایران، به‌جای تکیه بر تولید بومی، به واردکننده‌ی پرهزینه‌ی برنج تبدیل می‌شود.

خروج شلتوک؛ زخم پنهان بازار برنج خوزستان

سواری به معضل خروج شلتوک از استان اشاره کرد؛ پدیده‌ای که به‌گفته‌ی او «عامل مستقیم افزایش قیمت برنج و زیان صنایع تبدیلی استان» است. او توضیح داد:«در اوایل فصل برداشت، حجم زیادی از شلتوک خوزستان به‌صورت خام از استان خارج می‌شود. این خروج نه‌تنها کارخانه‌های برنج‌کوبی و صنایع تبدیلی خوزستان را با رکود و بیکاری مواجه می‌کند، بلکه باعث افزایش شدید قیمت برنج عنبر در بازار می‌شود.»

به گفته‌ی او، «شلتوک‌های خارج‌شده در استان‌های دیگر تبدیل به برنج سفید می‌شوند و سپس با برنج‌های شمالی یا کام‌فیروز استان فارس مخلوط شده و به اسم برنج ایرانی در بازار فروخته می‌شوند؛ آن هم با قیمتی بسیار بالاتر از برنج خوزستانی. این در حالی است که کشاورز خوزستانی، تولیدکننده‌ی اصلی، کمترین سود را از زحمت خود می‌برد.»

سواری خواستار نظارت دقیق، تشکیل گشت‌های مشترک و جلوگیری از خروج ماده‌ی خام برنج از استان شد تا ارزش افزوده‌ی این محصول در خوزستان باقی بماند و زنجیره‌ی تولید درون‌استانی تقویت شود.

راه نجات؛ تعامل، نه تقابل

در بخش پایانی نشست، رئیس انجمن برنج خوزستان بر ضرورت تعامل واقعی میان انجمن برنج و نهادهای دولتی همچون سازمان جهاد کشاورزی، سازمان آب و برق و استانداری خوزستان تأکید کرد. او گفت: «اگر نگاه مدیریتی بر پایه‌ی گفت‌وگو و تصمیم‌گیری علمی اصلاح نشود، ما نه‌تنها شاهد نابودی برنج بومی خوزستان خواهیم بود، بلکه خانواده‌های کشاورز، که ستون‌های اجتماعی روستاهای استان‌اند، از هم خواهند پاشید. این مسئله فقط اقتصادی نیست؛ مسئله‌ای انسانی و ملی است.»

در پایان این نشست، پیام روشن بود: منع کشت برنج، راه‌حل بحران کم‌آبی نیست. خشکسالی را نمی‌توان با حذف معیشت مردم درمان کرد؛ چرا که این اقدام تنها به فروپاشی معیشت هزاران خانواده، افزایش حاشیه‌نشینی و فشار بر امنیت اجتماعی استان می‌انجامد و در نهایت، خوزستان و کشور را مجبور به واردات پرهزینه برنج می‌کند.

محمد سواری، رئیس انجمن برنج خوزستان، بر ضرورت گفت‌وگوی مستقیم و علمی میان نهادهای دولتی و انجمن‌های کشاورزی تأکید کرد. او پیشنهاد داد تا سازمان آب و برق، سازمان جهاد کشاورزی و استانداری خوزستان به صورت رسمی از انجمن برنج برای حضور در جلسات شورای آب استان دعوت کنند و صدای کشاورزان در تصمیم‌گیری‌های کلان شنیده شود.

سواری افزود: «اگر مسئولان اجازه دهند تا انجمن برنج بتواند واقعیت‌های میدانی، مشکلات حقابه و پیامدهای اجتماعی را بیان کند، تصمیمات می‌تواند مبتنی بر آمار و شواهد واقعی اتخاذ شود و هم امنیت غذایی استان و کشور حفظ شود و هم کرامت و معیشت کشاورزان.»

وی همچنین بر مدیریت بهینه منابع آبی، نظارت دقیق بر الگوی کشت و جلوگیری از خروج شلتوک به خارج از استان به عنوان راهکارهای فوری و عملی تأکید کرد و گفت: «تعامل سازنده، آموزش کشاورزان، و استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و انجمن‌ها، می‌تواند از تبعات اقتصادی و اجتماعی تصمیمات شتاب‌زده جلوگیری کند و زنجیره تولید برنج در استان را تقویت نماید.»

در نهایت، این پیام روشن است: راه نجات برنج عنبر خوزستان و معیشت کشاورزان، نه ممنوعیت و حذف، بلکه گفت‌وگو، برنامه‌ریزی علمی و تعامل واقعی با انجمن‌ها است.

ابراهیم متین‌سیرت